تاریخ شفاهی ترشیزکهن

مراسم نخل گردانی ، همه ساله طبق سنتی دیرینه ، عصر روز دوازدهم محرم توسط هیئات عزاداری روستای فدافن با شکوهی خاص به انجام می رسد. بعد از ظهر این روز تمامی هیئات عزاداری روستای فدافن ، همراه با هم ،  با عنوان « دسته بنی اسد » به سمت شهر کاشمر حرکت می کنند و با حرکت در سطح شهر به سمت باغمزار به راه می افتند. در این مراسم ، آیین های مختلفی از جمله نخل گردانی به نمایش گذاشته می شود و عده ای بیل به دست ، به نشانه ی مردان قبیله ی بنی اسد که جهت دفن پیکرهای مطهر شهدای کربلا ، به کربلا آمده بودند ، در بین جمعیت دیده می شوند.

این مراسم جزئی از میراث فرهنگی کاشمر به حساب می آید که حداقل در سطح استان خراسان رضوی کم نظیر ا

ست و قابلیت پرداختن به آْن در بحث گردشگری مذهبی کاملاً وجود دارد. امید آنکه مسئولان میراث فرهنگی به حفظ و معرفی این آیین جذاب و پر مفهوم که نسل به نسل به مردمان امروز کاشمر رسیده است اهتمام جدی داشته باشند.

در سومین روز شهادت امام حسین(ع) اهالی روستای فدافن از توابع بخش مرکزی کاشمر با انجام یک سنت دیرینه

با راه‌اندازی کاروان دسته بنی‌اسد و نیز آیین نخل گردانی، مراسم خونخواهی سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) را برگزار کردند.

این مراسم که در عصر روز دوازدهم محرم و با استقبال چشمگیر دوستداران به خاندان عصمت و طهارت در خیابان‌های مسیر تردد کاروان برگزار شد عزاداران روستای فدافن در قالب دسته بنی اسد با همراه داشتن نمادهایی از واقعه کربلا وارد شهر کاشمر شدند و پس از حرکت در خیابان‌های قائم و 15 خرداد با اجتماع در مقابل صحن امامزاده سید حمزه(ع) در غم و ماتم شهدای کربلا به عزاداری پرداختند و این مراسم را با خطبه‌خوانی امام سجاد(ع) به پایان رساندند.

آیین نخل‌گردانی در روستای فدافن از توابع بخش مرکزی کاشمر قدمتی 200 ساله دارد در سال 92  و با تصویب شورای عالی سیاست‌گذاری با شماره 826 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

بر این اساس عزاداران حسینی از تمامی هیئت‌های روستا در آذین‌بندی نخل مشارکت می‌کنند و از جان‌ودل، سازوبرگ کار را فراهم می‌کنند، نخل، شبکه‌ای از چوب‌های به هم متصل است که ظاهری شبیه خانه‌ای متحرک با سقف شیروانی دارد، وزن این نخل که از مجموعه چوب‌های متصل‌به‌هم ساخته‌شده حدود پنج‌تن است که توسط افراد زیادی حرکت داده می‌شود.

در زمان حرکت دادن، نخل بر دوش چهل مرد قرار می‌گیرد و هر یک از مردان از سر اخلاص متحمل وزن نخل می‌شوند، در جلوی این جمعیت فردی به‌عنوان جلودار بر یمین و یسار و عقبه جمعیت هم افرادی معین ناظرند، جلوتر از نخل اسبی سفید و خون‌آلود به همراه رکاب‌داری که اشاره به ذوالجناح امام حسین(ع) است حرکت می‌کند؛ جمعیت عزادار نیز پشت سر نخل حرکت کرده و به سر و سینه می‌زنند.

در چهار سمت نخل طناب‌های برای مهار نخل نصب‌شده و از این طریق مسیر حرکت را مشخص می‌کنند.

در قدیم نیز مردی با نشستن بر فراز نخل نوحه‌سرایی می‌کرده اما در حال حاضر و در سال‌های اخیر تنها آوای جمعیت و به هم خوردن بیل، 12 بیل‌زن پابرهنه در جلوی نخل شنیده می‌شود؛ اهالی این روستا اعتقاد دارند که وجود بیل‌زن‌ها برای صاف کردن جاده برای نخل هستند و اگر در مسیر جوی آب و یا گودالی باشد آن را برای حرکت جمعیت هموار می‌کنند.

در زمان حرکت نخل، مهار به دستان بارها با هدایت نخل آن را می‌چرخانند این دَوَرانی که از سرشق و بی‌قراری و نیز عظمتی از تلألؤ رنگ‌ها با غلبه سیاهی که نمادی از تعزیه کربلاییان است منظره بسیار دیدنی خلق می‌کند.

اهالی مؤمن فدافن برای این‌که بدن مطهر و مقدس سالار شهیدان کربلا، حضرت امام حسین(ع) بدون تشییع به خاک سپرده‌شده است، همه‌ساله به جبران، رسم نخل گردانی را تکرار می‌کنند و به خاطر این‌که آن حضرت، بزرگوار است، تابوتش را بزرگ و حجیم در نظر می‌گیرند. حجیم بودن نخل بیانگر عظمت صاحبش است.

درحرکت دسته بنی اسد ابتدا گروه اشقیاء که با اسب به تاخت می‌روند و بعد از آن ذوالجناح، اسب سفیدی که آن را با بستن پارچه‌های رنگی و زرین به گردنش، گوی نقره بردمش، آینه‌ای بر پیشانی‌اش، شمشیر دو سر به شکل کمان بر روی گردنش و زدن سیب‌های سرخ بر دو سر شمشیر تزئین می‌کنند.

به هنگام حرکت، ذوالجناح را هفت نفر مشایعت می‌کنند؛ دو نفر رکاب‌دار در دو طرف، دو نفر افسار گیر، یک نفر جلو‌دار، یک نفر عقبه دار و یک نفر راه بازکن بین جمعیت.

در ادامه نیز حرکت اهل‌بیت(ع) به دنبال ذوالجناح با کاروانی از اشتران با باری از ظروف مسی دیده می‌شود و بعد از آن هم سینه‌زن‌ها که دائماً، حسین(ع) و حسین(ع) می‌گویند حرکت می‌کنند و در ادامه نیز حرکت عماری که وسیله‌ای چوبی و مخروطی شکل است و به‌وسیله پارچه‌های مخملی پوشانیده شده است.

روی مخمل‌ها را آینه می‌بندند و بر نوک عماری دسته‌گل دیده می‌شود؛ حرکت کتل‌ها، حرکت گروه بیل‌دار و حرکت نخل که در مسیر حرکت، دائماً از زیر آن و اطرافش، صدای علی(ع)، علی(ع) به گوش می‌رسد، مشاهده می‌شود.

در این مراسم به‌جز «نخل گردانی» و «دسته بنی‌اسد»، آیین‌های دیگری هم از جمله «کاروان اسرا» و «طفلان مسلم» مشاهده می‌شود که همراه این کاروان و مراسم هستند و پس از پایان مراسم اهالی نخل را به روستا برگردانده و تا سال بعد آن را در روستا نگهداری می‌کنند.

"برابر اسناد باقی مانده نخل گردانی در کاشمر حداقل سابقه ای ۲۰۰ساله دارد. در حال حاضر فقط در روستای فدافن از توابع بخش مرکزی کاشمر شاهد برگزاری این آیین هستیم. معمرین می گویند آبادی های بزرگ کاشمر در صد سال گذشته دارای نخل بوده اند. شاید یزدی های مهاجر این آیین را به کاشمر آورده باشند. شاید هم از ویژگی های حاشیه نشینان کویر باشد. در خراسان رضوی ظاهراً فقط در کاشمر و فردوس و شاید گناباد شاهد این آیین باشیم. معروفیت نخل فدافن به حدی است که در باور مردم کاشمر به صورت ضرب‌المثل نفوذ کرده است . نخل فعلی از نخل قبلی بسیار کوچکتر است . بقایای نخل قبلی تا همین چند سال قبل موجود بود. سال گذشته نخل فدافن تا اولین دوره مسابقات آیین های عاشورایی منعقد در تهران هم رفت و مقام اول را کسب نمود. شهر کاشمر هم حداقل تا ۸۰ سال قبل دارای نخلی بزرگ بوده است.

وجود مراسم‌ نخل‌بندی‌ و مراسم‌ مربوط‌ به آن، به حدی‌ سابقه‌ دارد که‌ در افواء فرهنگ‌ مردم کاشمر نیز‌ به صورت‌ ضرب‌‌المثل‌ در آمده است.

به عنوان مثال ، مردم زمانی که شاهد‌ ترس‌ کسی‌ از انجام‌ کاری  نه‌ چندان‌ سخت‌ می‌باشند‌، این ضرب‌المثل‌ را به کار‌ می‌برند : «مگه‌ میی‌ (می خواهی ) ، نخل فدافن‌ ‌ره حرکت بدی» و یا در نفرین‌های محبت‌آمیز‌ مادران نسبت به‌ فرزندان‌ پسر‌ شاهدیم‌ که می‌گویند: « الهی‌ ننه‌، بری که از روی‌ نخل فدافن، بفتی به ته»

در روستای‌ فدافن،  زمانی که دست اندرکاران‌ هیئات سینه‌زنی روستا‌ تصمیم‌ به آذین‌ نخل می‌گیرند‌، این اهالی‌ روستایند‌ که از جان‌ و دل، ساز و برگ‌ کا‌ر را فراهم می‌سازند.‌ اکثر امور‌ مربوط‌ به این‌ مراسم‌ به صورت‌ موروثی‌ می‌باشند.‌ نخل‌ شبکه‌ای‌از چوب‌های‌ به هم‌ متصل‌ است که‌ فرمی‌ و شکل‌ شبیه‌ خانه‌ای‌ متحرک‌ با سقف‌ شیروانی‌ دارد. این مجموعه‌ چوب‌ به‌ هم متصل، وزنی‌ قریب‌ پنج تن‌ دارد.‌ برای بلند‌ کردن آن به افراد‌ زیادی‌ احتیاج‌ است و این سوای‌ افراد پیرامون‌ آن می‌باشد.

نخل‌ بر دوش چهل‌ مرد قرار می‌گیرد، مردانی‌ که از سر اخلاص‌ متحمل‌ وزن‌ نخل می‌گردند این جمعیت جلو‌داری‌ دارند‌ و بر یمین‌ و یسار‌ و عقبه‌ جمعیت‌ هم‌ ، افرادی‌ معین ناظرند. این افراد‌ مستقر در هر سمت، کار خود را از پدر‌ به ارث‌ برده‌اند‌ و سمتش ، موروثی‌ است.‌ گاهی ، اسبی‌ سفید و خون‌ آلود به همراه رکاب‌ داری‌ در پیش جمعیت قرار‌ می‌گیرد. این اسب اشاره به ذوالجناح امام‌حسین(ع) دارد.

در کلیت‌ این آیین نذر‌ و اعتقادات‌ مردم‌ جایگاه‌ خاصی‌ دارد، مردی‌ اسب را می‌آورد، دیگر شمشیر‌ را و آن دگر‌ رکابدار‌ می‌گردد‌ و این همان‌ میراث‌ به ارث‌ رسیده از اجداد است.

جمعیت حاضر‌ با نخل‌ حرکت‌ می‌کنند، ذکر یاحسین‌(ع) و بیان‌ مظلومیت‌ او و یارانش‌ در فضا‌ پخش‌ می‌شود.‌ برای نخل‌ چهار سمت ذکر‌ شده، هر سمت، چهار‌ نفر‌ مهار‌ نخل قرار‌ گرفته‌ بر دوش‌ چهل‌ مرد دیگر‌ را بر عهده دارند.‌ اینان‌ مسیر‌ حرکت‌ را معین می‌کنند‌. جمعیت‌ برای این‌ چهار‌ تن‌ مستقر‌ در هر سمت‌ احترام قائلند‌ اینان‌ بزرگان قوم و راهبران‌ تکیه می‌باشند.

اهالی فدافن‌ را اعتقاد‌ بر این است‌ که نخل‌ نمادی‌ است از تابوت‌ حسین‌بن‌علی(ع) ، تابوتی‌ که از حجم‌ یک تابوت‌ بیشتر‌ گشته است‌ و به خود شکوه‌ و جلالی‌ خاص گرفته‌ ، شکوهی‌ که‌ بیان‌ عظمت‌ و جلالت‌ شخص حسین‌بن‌علی(ع) آمده‌ است.

نخل‌ بر دوش‌ مردم در نوسان‌ است.‌ آذین‌ آن بسیار ثواب‌ دارد و آذینی از مهر وصفای‌ مردم‌ و شوق‌ و ذوق آنان با پارچه‌های کشمیری‌ رنگارنگ‌ و تمثالی‌ از بزرگان‌ دین و آینه‌های‌ در طرفین و جابجا‌ رنگ سیاه سوار بر سایر رنگها به نشانه عزای شاه دین.

در قدیم مردی بر فراز نخل می‌رفته و نوحه سر می‌داده ولی اکنون فقط آوای جمعیت است و بهم خوردن بیل، بیل زنها دوازده تن می‌باشند  و همگی  پا برهنه‌اند. اهالی را اعتقاد آنست که بیل زنها جاده صاف کن نخلند. اگر جوی آبی، گودالی در مسیر باشد آنان برای سهولت حرکت جمعیت آنرا هموار می‌کنند و اگر بر آمدگی یا دیواری در پیش روی باشد، آن را از بین می‌برند.  اینان کارشان موروثی نیست ولی مردم به بیل زنهای سال قبل احترام می‌گذارند و آنان، بیل زنان سال دیگر هم می‌شوند مگر به علتی از قبیل لزوم ادای نذر دیگران جای خود را به دیگری بدهند.

در مسیر حرکت، نخل گاهی با هدایت مهار بدستان، مکرر بردور خود می‌چرخد. منظره حاضر، بسیار دیدنی است دَوَرانی از سرعشق و بی‌قراری و عظمتی از تلألو رنگها با غلبه سیاهی که نمادی از تعزیه کربلائیان است. شباهت نخل به کجاوه هم قابل توجه است و شاید که اشارتی به اسیران کجاوه نشین باشد. کجاوه‌های قبل از کربلا که بعد از مصیبت به شترانی بی‌زین و یراق تبدیل می‌شده‌اند، شاید آن شباهت به کجاوه، طعنه به دنیا طلبی دنیویان دنیا خواه باشد. به هر صورت به تعبیر اهالی، مراسم نخل برداری اشارتی به حضور مردم در میان یک واقعه حماسی و مذهبی است.

مهارگران هر سمت، سوای هدایت کلیت مراسم، مراقبند که نخل از دوش مردم بر زمین نیفتد و به تعبیر اهالی روستا شِیوِه  نگردد. فردی در میانه نخل زنگی را بدست‌ دارد که صدایش، برای افراد پیرامون نخل،  بیان حضور واخطار است.

نخل در عربی به معنای درخت خرما است، درختی با شکوه و جبروت، پس تابوتی به این عظمت و شکوه را، نامی اینگونه سزاست که بیان آن جلال و شکوه باشد.  نخل را در روز عاشورا و اکثراً روز یازدهم محرم به حرکت در می‌آورند.تزئین نخل گاهی تا چهار روز به طول می‌انجامد. اسباب و ادوات و تدارکات مربوطه، بستگی به نذر و نیازهای مردم دارد.برای جایگزین کردن افرادی به جای حاملین نخل، نیروی ذخیره وجود دارد.

هر فرد حامل به هنگام نخل ، باید بر روی شانه‌اش چادر شبی و یا بالشی قرار دهد. حاملین پا برهنه‌اند که این نمایش اخلاص است در مراسم نخل برداری، افراد زیر هیجده سال را دخالت نمی‌دهند.به هنگام حرکت نخل، زنجیر زنان پیرامون آن زنجیر می‌زنند و همراه با دیگران عزاداری می‌کنند . افراد هر هیأتی طی دو دور بر گرد نخل، بر سر و سینه می‌زنند و حسن و حسین می‌گویند.

ترتیب حرکت گروهها به هنگام نخل‌گردانی، در راه رسیدن به مکان اجرای تعزیه به شرح‌ ذیل می‌باشد:

۱ـ ابتدا گروه اشقیاء که با اسب به تاخت می‌روند.

۲ـ ذوالجناح، اسب سفیدی که آن را با بستن پارچه‌های رنگی و زرین به گردنش، گوی نقره بر دمش، آینه‌ای برپیشانی‌اش، شمشیر دو سر به شکل کمان بر روی گردنش، زدن سیبهای سرخ بر دو سر شمشیرتزئین می‌کنند. به هنگام حرکت، ذوالجناح را هفت نفر مشایعت می‌کنند. دو نفر رکابدار در دو طرف، دو نفر افسارگیر، یک نفر جلو‌دار، یک نفر عقبه دار و یک نفر راه باز کن بین جمعیت. این افراد، این پستها را از پدرشان به ارث برده‌اند.

۳ـ حرکت اهل بیت به دنبال ذوالجناح با کاروانی از اشتران با باری از ظروف مسی.

۴ـ حرکت سینه زنها که دائماً، حسین و حسین می‌گویند.

 ۵ـ حرکت عماری که وسیله‌ای چوبی و مخروطی شکل است و به وسیله پارچه‌‌های مخملی پوشانیده شده است. روی مخملها را آینه می‌بندند و بر نوک عماری دسته گل دیده می‌شود

۶ـ حرکت کتل‌ها

۷ـ حرکت گروه بیل دار

۸ـ حرکت نخل که در مسیر حرکت، دائماً از زیر آن و اطرافش، صدای علی علی به گوش می‌رسد."" 

فارس

 وازه نویس